تیرۆری
بایۆلۆژی ئاماژەیە بە بەکارهێنانی وردە زیندەوەران یان بەرهەمە بایۆلۆژییەکان وەکو ئامرازێک بۆ تیرۆرکردن و زیانگەیاندن. ئەم جۆرە لە تیرۆریزم بە تواناکەی لە دروستکردنی ترس و وێرانکارییەکی بەربڵاو دەناسرێتەوە کە هاوکات شوێنپێهەڵگرتنی سەرچاوەی هێرشەکە و دەستنیشانکردنی ئەو کەسانەی بەرپرسیارن سەخت دەکات. تیرۆری بایۆلۆژی لە چەند ڕوویەکەوە جیاوازە لە جۆرەکانی تری تیرۆر:
سروشتی ماددەکە: وردە زیندەوەرەکان یان ژەهرەکانیان بەکاردەهێنرێن، لەکاتێکدا تیرۆری ئاسایی پشت بە چەکی ئاسایی وەکو بۆمب و تفەنگ دەبەستێت.
شێوازی بڵاوبوونەوە: دەتوانرێت ماددە بایۆلۆژییەکان بە شێوازی جیاواز بڵاوبکرێنەوە، وەکو هەوا، ئاو یاخود خۆراک، وە نیشانەکانی هەوکردن لەوانەیە کاتێکی زۆری پێبچێت تا دەربکەون.
کاریگەرییە درێژخایەنەکان: ڕەنگە چەکی بایۆلۆژی زیان بە تەندروستی مرۆڤ و ژینگە بگەیەنێت.
سەختی لە دۆزینەوە و دەستنیشانکردن: ڕەنگە لە سەرەتادا ناسینەوە و دەستنیشانکردنی خێرای هێرشێکی بایۆلۆژی سەخت بێت، ئەمەش وەڵامدانەوەی هێرشەکە ئاڵۆزتر دەکات.
ترس و تۆقین: هێرشە بایۆلۆژییەکان، بە دروستکردنی نادڵنیایی، توانای بڵاوکردنەوەی ترس و دڵەڕاوکێیان ئاستی بەرزیان هەیە لەنێو خەڵکدا.
وڵاتان بە ڕادەیەکی زیاتر ئاشنای ئەو مەترسییانەن کە چەکی بایۆلۆژی دروستی دەکات، بەتایبەتی دوای کۆتایی هاتنی جەنگی سارد و بڵاوبوونەوەی تەکنەلۆژیای بایۆلۆژی. لە ماوەی ساڵانی 1990ـدا، ڕووداوگەلێکی نەخوازراو ڕوویاندا، لەوانە هێرشەکانی مەزهەبی ئاوم شینریکیۆ لە ژاپۆن، کە گازی ژەهراوییان بەکارهێنا و هەوڵیاندا میکرۆبی دوومەڵ وەکو چەکێک بەکاربهێنن.
هێرشەکانی 11ـی ئەیلوولی 2001، بە بەکارهێنانی چەکی بایۆلۆژی، تۆقێنەریی تارمایی تیرۆریستانی بەرزکردەوە. دەسستبەجێ دوا بە دوای ئەوە، ئەمریکا تووشی هێرشی نەخۆشییە دوومەڵییە نێردراوەکان بووەوە، ئەمەش ترس و دڵەڕاوکێ بڵاوکردەوە و ڕێوشوێنی ئاسایشی بایۆلۆژی بەرزکردەوە. لەم دواییانەدا، نیگەرانییەکان لەسەر پەرەپێدانی تەکنەلۆژیای بایۆلۆژی پەرەی سەندووە کە دەکرێت بۆ پەرەپێدانی چەکی بایۆلۆژی کوشندەتر و کاراتر، ئاسانکاری بۆ تیرۆریستان بکات لەگەڵ پێشکەوتنی بوارەکانی وەکو ئەندازیاری بۆماوەیی و بایۆلۆژی دەستکرد، ڕێگریکردن لە تەشەنەکردنی بایۆلۆژی قورستر دەبێت.
بڵاوبوونەوەی خێرای تەکنەلۆژیا شانبەشانی بەرزبوونەوەی هۆشیاری و ئامادەکاری لەسەر ئاستی نیشتمانی و نێودەوڵەتی، لەگەڵ توندکردنەوەی ڕێوشوێنی بەڕێوەبردنی ماددە بایۆلۆژییەکان و پەرەپێدانی ستراتیژییەکان بۆ چارەسەرکردنی هەڕەشە بایۆلۆژییەکان هەنگاو دەنێت. لەگەڵ ئەوەشدا، تیرۆری بایۆلۆژی وەکو هەڕەشەیەکی شاراوە دەمێنێتەوە کە پێویستی بە وریایی بەردەوام و هەماهەنگیی نێودەوڵەتی هەیە.
ئەو ماددە بایۆلۆژییانەی کە تیرۆریستان دەتوانن بەکاری بهێنن بریتین لە بەکتریا، ڤایرۆس و ژەهرەکان کە هەریەکەیان دەتوانن ببنە هۆی نەخۆشیی جیاواز. ئەمانە چەند نموونەیەکی سەرەکیین:
میکرۆبی دوومەڵ (ئەنسراکس): بەهۆی بەکتریاکانی باسیلۆس ئەنتراسیەوە دروست دەبێت، دەکرێت لە ڕێگەی هەڵمژین، بەرکەوتنی پێست یاخود خواردنەوە بگوازرێتەوە: هەڵمژینی هەرە مەترسیدارترینە، چونکە بەبێ بوونی هیچ ئەگەرێکی چارەسەری پێشوەختە دەکرێت بەخێرایی ببێتە هۆی مردن.
تاعوون: بەهۆی بەکتریای یێرسینیا پێستیسەوە دروست دەبێت، دەکرێت لە ڕێگەی ئاژەڵ یاخود شێداریی هەواوە بگوازرێتەوە و سێ جۆری هەیە: تاعونی دۆمەڵی (کوشندەترین)، تاعونی سییەکان و تاعونی پێست.
ڤایرۆسی تای خوێنبەربوون (وەکو ئیبۆلا): ئەمانە دەبنە هۆی خوێنبەربوونی توند و ڕێژەی مردن بەهۆیانەوە بەرزە. ئەوان لە ڕێگەی بەرکەوتن لەگەڵ شلەکانی جەستە بڵاودەبنەوە و بەهۆی گواستنەوەی خێرایانەوە ئاڵنگارییەکی گەورە لە هەوڵدان بۆ جڵەوکردنیان دروستدەکەن.
ژەهری بایۆلۆژی (وەکو بۆتولینۆم): ژەهری بۆتولینیۆم بە یەکێک لە بەهێزترین ژەهرە سروشتیەکان کە تا ئێستا ناسرابن دادەنرێت، تەنانەت بڕێکی کەمیش دەتوانێت ببێتە هۆی کوشتن. کاریگەری لەسەر کۆئەندامی دەمار دەبێت و دەکرێت ببێتە هۆی ئیفلیجبوون.
ئاوڵە: ئەم ڤایرۆسە زۆر درمییە خەریکە بە تەواوی بنبڕبکرێت بەڵام بەهۆی ڕێژەی بەرزی مردن و بڵاوبوونەوە خێراکەی وەکو چەکێکی بایۆلۆژیی نیگەرانکەر دەمێنێتەوە.
ڕوبەڕوبوونەوەی هەڕەشەکان
مەترسییەکانی تیرۆری بایۆلۆژی لەگەڵ پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا و دەستڕاگەیشتنی ئاسان بە زانیاری کە دەرفەتی کوشندەتر بۆ تیرۆریستان دەهێنێتە ئاراوە، گەشە دەکات. دەکرێت ژینگەیەکی لاوازی ئاسایش ببێتە هۆی بەڕێوەبردنێکی نەشیاو بەسەر ماددە بایۆلۆژییەکان و دەکرێت دەستکەوتنی ئەو جۆرە ماددانە بۆ گروپە تیرۆریستییەکان ئاسانتر بکات.
ئەو وڵاتانەی ڕووبەڕووی نائارامی سیاسی یان ململانێ دەبنەوە، زیاتر لەبەردەم ئەو مەترسیانەدان کە لە ئەنجامی بەکارهێنانی چەکی بایۆلۆژییەوە سەرهەڵدەدەن، لەکاتێکدا ئەو وڵاتانەی سیستەمی تەندروستییان لاوازە مامەڵەکردنی کاریگەرانە لەگەڵ هێرشە بایۆلۆژییەکان سەخت دەبێت بۆیان. بە هەمان شێوە جیهانگیری و جووڵەی نێودەوڵەتی مەترسی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی و ماددە بایۆلۆژییەکانی لە سەرانسەری سنوورە نیشتمانییەکاندا زیاد کردووە. ڕەنگە گرژییەکانی نێوان دەوڵەتان یان گروپە نادەوڵەتییەکان ببێتە هۆی ئەوەی هەندێکیان پەنا بۆ چەکی بایۆلۆژی ببەن.
ستراتیژ بۆ کەمکردنەوەی مەترسییەکانی هێرشە بایۆلۆژییەکانی گرووپە تیرۆریستییەکان بوونی هەیە. یەکەم: پێویستە دەوڵەتەکان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بۆ ئاڵوگۆڕی زانیاری و شارەزایی و پەرەپێدانی سیاسەتی هاوبەش بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆری بایۆلۆژی هەماهەنگی بکەن.
پێویستە هەوڵەکانی کۆکردنەوەی زانیاریی هەواڵگری بۆ دۆزینەوەی ئەگەرەکانی چالاکییەکانی پەیوەست بە چەکی بایۆلۆژی گروپە تیرۆریستییەکان بەهێزتر بکرێت.
هەروەها پێویستە توانا تەکنەلۆژی و زانستییەکانی پەیوەست بە دۆزینەوە و بەرەنگاربوونەوەی هێرشە بایۆلۆژییەکان پەرەپێبدرێت، وەکو گەشەپێدانی تەکنیکەکانی دۆزینەوە و شیکردنەوەی خێرای نمونە بایۆلۆژییەکان.
پێویستە کارمەندانی پزیشکی و ئاسایش، وە خەڵک بە گشتی، لە مەترسییەکانی تیرۆری بایۆلۆژی ئاگادار بکرێنەوە. پێویستە بۆ ناسینەوەی نیشانە سەرەتاییەکانی نەخۆشییە درمییەکان و گرتنەبەری ڕێوشوێنی شیاو لە حاڵەتی نائاساییدا ڕابهێنرێن. هەروەها ئەوەش مانای بەهێزکردنی ژێرخانی تەندروستی و تاقیگە پزیشکییەکان دێت بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو حاڵەتانەی کە پەیوەندییان بە هێرشی بایۆلۆژییەوە هەیە.
پێویستە حکومەتەکان لەگەڵ کەرتی تایبەتدا، وەکو کۆمپانیاکانی دەرمان و تاقیگە پزیشکییەکان، بۆ ئاڵوگۆڕی زانیاری و گەشەپێدانی ئەو تەکنەلۆژیا و توانایانەی کە پێویستن بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆری بایۆلۆژی هاوبەشی دروستبکەن.
حکومەتەکان بە هەمان شێوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆری بایۆلۆژی و بە تاوانکردنی چالاکییە پەیوەندیدارەکان پێویستیان بە گەشەپێدانی سیاسەت و یاسای توند هەیە. ئەمە هەماهەنگی لەگەڵ دەزگا نێودەوڵەتییەکانی وەکو ڕێکخراوی تەندروستیی جیهانی و نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ئاڵوگۆڕی زانیاری و ئەزموونەکان و گەشەپیدانی ستراتیژی هاوبەش بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆری بایۆلۆژی لەخۆدەگرێت.
پێویستە دەوڵەتان ڕێکاری توند بۆ چاودێریکردنی جوڵەی ماددە کیمیایی و بایۆلۆژییەکان، پشکنین و پشتڕاستکردنەوەی بەکارهێنانی ڕەوایان جێبەجێ بکەن.
ئەگەر وا دەرکەوت کە هێرشێک لە ئارادایە، ئەوا پێویستە دەوڵەتەکان بۆ دەستوەردانی خێرا ئامادەبن. پێویستە بەرلەوەی خراپترین شت ڕووبدات، گرنگی بدەن بە ئامێر و ڕاهێنان و سیستەمێکی پەیوەندی و بەڕێوەبردنی قەیرانەکان بۆ خەڵک و دامەزراوەکان دابین بکەن. بە هەمان شێوە خۆپاراستنیش گرنگە.
ئەمانە هەندێک ستراتیژی گشتین کە دەتوانرێت بۆ چارەسەرکردنی مەترسییەکانی تیرۆری بایۆلۆژی بگیرێنەبەر. لەگەڵ ئەوەشدا، پێویستە گرنگی بە جێبەجێکردنی ستراتیژی تایبەت بدرێت کە لەگەڵ هەر هەرێمێک یان وڵاتێکدا بگونجێت.
دەرەنجام
ئاشکرایە کە تیرۆری بایۆلۆژی هەڕەشەیەکی توندە بۆ سەر ئاسایشی جیهانی بە گشتی، لەگەڵ توانا بەرفراوانەکەی بۆ زیانگەیاندنی زۆر بە مرۆڤ و ژینگە بەشێوەیەکی هاوتا.
توێژینەوە و لێکۆڵینەوەکان لەم بوارەدا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم مەترسییە تیشک دەخەنە سەر پێویستیی بەپەلە بۆ بەهێزکردنی هەوڵە نێودەوڵەتییە هاوبەشەکان، گەشەپێدانی سیستەمی ئاسایش و تەندروستی، و باشترکردنی میکانیزمەکان بۆ دەستنیشانکردنی پێشوەختە و وەڵامدانەوەی دەستبەجێ بۆ هەر هەڕەشەیەک کە لە ئەنجامی بەکارهێنانی ماددە بایۆلۆژیەکانەوە سەرهەڵدەدات.
بە هەمان شێوە پێویستە یاسا و ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان کە لەم چوارچێوەیەدا پەسەند دەکرێن ڕەنگدانەوەی خواستی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بن بۆ دابینکردنی چوارچێوەیەکی یاسایی و ئاکاری کە ئەگەری بەکارهێنانی چەکی بایۆلۆژی سنووردار بکات و بۆ ڕێگریکردن لە بڵاوبوونەوەیان بەڕێوەبردنی توند بچەسپێنێت.
ئاڵنگارییەکان لە بەدەستهێنانی هاوسەنگی لە نێوان ئازادیی زانستی و توێژینەوەکان و پێویستی ئاسایش و خۆپاراستن لە مەترسیدا دەمێننەوە. وەڵامدانەوەی کاریگەر بۆ تیرۆری بایۆلۆژی پێویستی بە هەماهەنگیی بەرفراوانی نێوان کەرتە جیاوازەکان هەیە، لەوانە تەندروستیی گشتی، دەزگاکانی ئاسایشی نیشتمانی، توێژینەوەی زانستی و دیپلۆماسیی نێودەوڵەتی. پێویستە وڵاتان ستراتیژی گشتگیر کە ڕێگریکردن، دەستنیشانکردن، وەڵامدانەوەی خێرا و چاکبوونەوە لە هێرشە بایۆلۆژییەکان بگرێتەوە، گەشەپێبدەن و جێبەجێی بکەن.
هەروەها پەروەردە و هۆشیاری لە بەهێزکردنی بەرەی ناوخۆ لە دژی تیرۆری بایۆلۆژی ڕۆڵی گرنگ دەگێڕن. پەروەردەکردنی خەڵک لە مەترسییەکانی چەکی بایۆلۆژی و چۆنیەتی وەڵامدانەوە لە دۆخە فریاگوزاریەکاندا دەتوانێت جیاوازیەکی گەورە لە کەمکردنەوەی زیانەکان و ڕزگارکردنی ژیاندا دروست بکات.
جگە لەوەش، پێویستە وڵاتان بۆ دۆزینەوەی پێکوتە (ڤاکسین) و چارەسەری کاریگەر دژی نەخۆشییە بایۆلۆژییەکان وەبەرهێنان بکەن، ئەمەش کاریگەرییە وێرانکەرەکانی هەر هێرشێکی ئەگەری کەم دەکاتەوە. هەروەها پێویستە سیستەمی چاودێری و سیخوڕی بەهێز بۆ دەستنیشانکردن و بەدواداچوونی نەخۆشییە درمییەکان دابنرێت، ئەمەش بریتییە لە هەنگاوێکی سەرەکی بۆ دەستنیشانکردنی پێشوەختە و خۆپاراستن لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشیەکان، ئەگەر وەکو چەک بەکاربهێنرێن.
لە کۆتاییدا، هەماهەنگیی نێودەوڵەتی بەردی بناغەی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆری بایۆلۆژییە. پێویستە وڵاتان بۆ هاوبەشپێکردنی زانیاری و بەهێزکردنی یاسا نێودەوڵەتییەکان کە بڵاوبوونەوەی چەکی بایۆلۆژی دەکەنە ئامانج پێکەوە کاربکەن. دیپلۆماسی کاریگەر و پابەندبوونی درێژخایەنی هەموو لایەنەکان بۆ مسۆگەرکردنی جیهانێکی سەلامەتتر پێویستە.