انکشاف فرهنگ امنیت زیستی در شرق میانه
همه‌گیری کووید-19 ضرورت مقابله با ویروس‌ها و باکتریا‌های احتمالاً خطرناک را آشکار کرد
نسرین الحمود، مدیر پروژه، مرکز سرآمدی در بیوسفتی(زیست‌ایمنی)، امنیت زیستی و بیوتکنالوژی، انجمن علمی سلطنتی، اردن
حصول. اطمینان از ناتوانی عاملان غیردولتی در قسمت تهیه و به‌کارگیری ویروس‌ها، باکتریا‌ها و دیگر مواد بیالوژیک برای مقابله با مخاطرات تهدیدکننده صلح و امنیت بین‌المللی هدف قطعنامه 1540 شورای امنیت سازمان ملل (2004) و کنوانسیون سلاح‌های بیالوژیک و سمی (BTWC) (1972) بوده است.
از امضاکنندگان این دو قرارداد می‌توان به تقریباً همه کشورهای شرق میانه و شمال افریقا-شامل اردن- اشاره کرد. البته، اقدامات مربوط به تقویت قوانین برای جلوگیری از وقوع فاجعه، در صورت استفاده غلط از مواد بیالوژیک خطرناک، چندان موثر نبوده است.
برای آورده ساختن الزامات متذکره در این اسناد حقوقی بین‌المللی، کشورهای منطقه، صرف‌نظر از میزان اولیه انکشاف، به دستیابی به تجربه تخصص و تهداب ضرورت دارند. هدف این مقاله، معرفی مختصر طرحهای مرتبط با بیوسکیوریتی در شرق میانه و نقش این طرحها در ایجاد مستمر شبکه جهانی پایبند به تضمین استفاده صحیح و صلح‌آمیز از مواد و تکنالوژی بیالوژیک است.
دولت‌های خواستار دنیای مصون از تهدید سلاح‌های بیالوژیک یا تروریزم بیالوژیک از دیرباز به نقش سازمان‌های دولتی و دیگر نهادهای مدنی بی‌توجه بوده‌اند. روندهای جدید حاکی از پذیرش بیشتر ضرورت مشارکت‌های همکاری-محور است.
به دلیل شرایط خاص جغرافیایی و زمین-استراتژیک منطقه، نهادهای مدنی در منطقه شرق میانه و شمال افریقا به تجربیات مهم و اصیلی در قسمت رسیدگی به مسائل کنترول سلاح و خلع‌سلاح دست یافته‌اند.
طرز مثال، در فاصله زمانی 2010 الی 2012 گروه کاری برای بررسی موضوع ایجاد منطقه‌ای عاری از سلاح‌های کشتار جمعی در منطقه شرق میانه و شمال افریقا تشکیل شد. این کارگروپ متشکل از کارشناسان سیاسی و تخنیکی منطقه بود که با شخصیت حقیقی خود عضو گروه کاری شده بودند. ضمناً، ناظران و همکارانی از اروپا و ایالات متحده در این گروه کاری حضور داشتند.
این گروپ ابتدا به موضوع سلاح‌های بیالوژیک پرداخت. پرداختن به مباحث سازنده درباره این سلاح‌ها -در مقایسه با سلاح‌های کشتار جمعی های دیگر- با موانع سیاسی کمتری روبروست.
یک پروگرام مشارکت بیالوژیک نیز از طرف «مرکز سیاست علوم، تکنالوژی و امنیت» (CSTSP)، با پوشش منطقه کلانی از شرق میانه و شمال افریقا (بشمول افغانستان و پاکستان)، اجرا شد. این پروگرام مبتنی بر اعتماد‌سازی و همکاری بین دانشمندان ایالات متحده و کشورهای منطقه با هدف زمینه‌سازی برای اجرای تحقیقات سالم، اخلاقی و امن در حوزه علوم زندگی بود.
پروگرام‌‌های مشارکت بیالوژیک با موانع پیچیده‌ای، شامل کمبود بودیجه و بی‌ثباتی، روبرو بودند. اثبات موفقیت پروگرام‌‌های مشارکت بیالوژیک اساساً سخت است چون معیار ارزیابی برای سنجش هدف نهایی پروگرام‌‌ها، که همان جلوگیری از دستیابی تروریست‌ها به ابزارها و دانش و شناسایی سریع کاربردهای احتمالی است، وجود ندارد.
هماهنگی بین نهادهای تامین بودیجه و کشورهای کمک‌رسان چالش دیگری است که بالای مداومت درازمدت پروگرام‌‌های مشارکت بیالوژیک در مناطق خاص تاثیر می‌گذارد. تعداد چشمگیری از نهادهای تامین بودیجه و مجریان این پروگرام‌‌ها، بخصوص در مناطقی که سطح مشکلات ناشی از تروریزم یا سلاح‌های بیالوژیک بالاست، در نقش حامی و کارگزار فعالیت‌های بیالوژیک ظاهر می‌شوند.
در افغانستان، شرق میانه، شمال افریقا و پاکستان، تفاوت‌های مربوط به ظرفیت علمی روند انکشاف پروگرام‌‌ها را پیچیده می‌سازد. بطورمثال، تجربه مقابله با امراض ساری بیالوژیک در لابراتوار‌ها در کشورهای مختلف بسیار متفاوت است.
از طرف دیگر، این پروگرام فرصت‌های جدیدی را برای مشارکت بیالوژیک و بهبودبخشی‌های خاص پروسه مشارکت بیالوژیک که تفاوت‌های ظرفیت ملی را جبران می‌کند، فراهم ساخته است. پیشنهادها مبتنی بر چالش‌ها، کمبودها و ضروریات حوزه مقابله با خطرات بیالوژیک بود. شایان توجه است که فرصت‌ها و رویکردها به شکل‌گیری مفهوم چند-ده‌ساله شبکه جلوگیری کمک خواهند نمود و در این روند پروگرام‌‌های متعددی برای رسیدگی به مشکلات امنیتی روی دست گرفته خواهند شد.
مشارکت اتحادیه اروپا
«مرکز سرآمدی سلاح‌های کیمیاوی، بیالوژیک، رادیولوژیک و هسته‌ای اتحادیه اروپا» (EU CBRN CoE) ابتکاری بین‌المللی است که با مشارکت «مرکز تحقیقات مشترک کمیسیون اروپا» (EC-JRC) و «موسسه تحقیقات میان-منطقوی جرم و عدالت سازمان ملل» (UNICRI) اجرا می‌شود.
هدف این ابتکار کاهش مخاطرات «مواد کیمیاوی، بیالوژیک، رادیولوژیک و هسته‌ای» با منشاء مجرمانه، تصادفی یا طبیعی از طریق ترویج سیاست منسجم، تقویت هماهنگی و آمادگی در سطوح ملی و منطقوی، و ارائه رویکردی فراگیر برای پوشش دادن به مسائل حقوقی، علمی، اجرایی و تخنیکی است. این ابتکار منابع ملی، منطقوی و بین‌المللی را برای انکشاف سیاست منسجم «مواد کیمیاوی، بیالوژیک، رادیولوژیک و هسته‌ای» در همه سطوح و تضمین رسیدن به جواب موثر، بسیج می‌کند.
تا فعلاً، بیشتر تعلیمات «مواد کیمیاوی، بیالوژیک، رادیولوژیک و هسته‌ای» کمیسیون اروپا در شوروی سابق و با تمرکز بالای تضمین‌ها و امنیت هسته‌ای ارائه شده است. البته، افزایش تقاضا برای انرژی هسته‌ای، بیوتکنالوژی و مواد کیمیاوی در بخشهایی از افریقا، شرق میانه و آسیای جنوبی و جنوب شرقی گسترش این تعلیمات را ضروری ساخته است. این تحولات ضرورت گنجاندن شرط کمک‌رسانی به کشورهای نیازمند را در قطعنامه 1540 شورای امنیت سازمان ملل (UNSCR) توجیه نموده است. کشورهای صنعتی «گروپ هشت» خود را مکلف به فراهم نمودن زمینه این کمک‌رسانی کرده‌اند.
CoE با ارائه کمک و پشتیبانی تخنیکی به دولت‌ها در قسمت ارزیابی ضروریات ملی و منطقوی و انکشاف طرحهای کاربردی CBRN CoE برای پر کردن شکاف‌های ظرفیتی، به برآورده شدن الزامات این قطعنامه کمک نموده است.
ابتکار اتحادیه اروپا در شرق میانه اجرای 12 طرح را از سال 2013 آغاز کرد. این طرحها به مسائل کلیدی مربوط به «مواد کیمیاوی، بیالوژیک، رادیولوژیک و هسته‌ای» مانند بهبود چوکات‌های حقوقی آن، تقویت توان مدیریت پسمانده‌های کیمیاوی و بیالوژیک، ارزیابی ریسک سوء‌استفاده از «مواد کیمیاوی، بیالوژیک، رادیولوژیک و هسته‌ای»، تقویت امکانات بیوسکیوریتی و بیوسفتی(زیست‌ایمنی)، ظرفیت‌سازی برای مقابله با قاچاق عوامل کیمیاوی یا مواد هسته‌ای یا رادیولوژیکی، اطلاع‌رسانی عمومی درباره موضوعات مرتبط با «مواد کیمیاوی، بیالوژیک، رادیولوژیک و هسته‌ای»، تقویت واکنش اضطراری به رویدادهای مربوط به «مواد کیمیاوی، بیالوژیک، رادیولوژیک و هسته‌ای»، و تسهیل تبادل امن داده‌های مربوط به رویدادهای مربوط به آن می‌شود.
یکی از جدیدترین طرحهای اجراشده در شرق میانه «تقویت ظرفیت‌ها در واکنش «مواد کیمیاوی، بیالوژیک، رادیولوژیک و هسته‌ای» و در وقایع عاجل کیمیاوی و طبی» نام دارد. هدف کلی این طرح ایجاد یک ساختار فراگیر میان‌کشوری (عراق، اردن و لبنان) و میان‌سازمانی برای ایجاد هماهنگی، استقرار و اجرای عملیات واکنش به «مواد کیمیاوی، بیالوژیک، رادیولوژیک و هسته‌ای» در منطقه است.
این طرح، از طریق تقویت ظرفیت واکنش عاجلی «مواد کیمیاوی، بیالوژیک، رادیولوژیک و هسته‌ای» موجود و تامین تکنالوژی و تعلیم در حوزه جلوگیری، آماده‌سازی و واکنش، به ضروریات ملی کشورها جواب خواهد داد.
کنسرسیوم بین‌المللی بیوسفتی(زیست‌ایمنی) و بیوسکیوریتی
«کنسرسیوم بین‌المللی بیوسفتی (زیست‌ایمنی) و بیوسکیوریتی» (BBIC) امکان شناسایی مخاطرات بیالوژیک موجود و برطرف نمودن آن‌ها از طریق استراتیژی‌های ملی و منطقوی بیوسفتی (زیست‌ایمنی) و بیوسکیوریتی، تقویت‌شده با قانون و تهداب‌های انسانی و فزیکی، را برای کشورهای منطقه شرق میانه و شمال افریقا فراهم می‌کند.
این رویکرد در واقع دیدگاهی تمام-دولتی و یک-جهانی در قسمت مخاطرات بیالوژیک طیف تهدیدات طبیعی، تصادفی و عمدی مرتبط با انسان‌ها، حیوانات، نباتات و محیط زیست، شامل آب، است. از فعالیت‌های این شبکه می‌توان به برگزاری نشست‌های دو-سالانه، طراحی استراتیژی‌های ملی، و ایجاد انجمن‌های بیوسفتی (زیست‌ایمنی) ملی و منطقوی اشاره نمود.
BBIC در ایجاد دو مرکز تعلیمی بیوسفتی (زیست‌ایمنی) و بیوسکیوریتی در منطقه (در اردن و مراکش) نقش داشته است. همچنان، چندین لابراتوار آلودگی بیالوژیک را برای اجرای تحقیقات در محیط‌های امن تایید نموده است. تعدادی از این لابراتوار‌های آلودگی بیالوژیک در پاکستان و مراکش قرار دارند.
نتیجه‌گیری و پیشنهاد
شبکه‌ها و فعالیت‌های منطقوی عرصه‌های مناسبی برای ایجاد زمینه مقابله با چالش‌های اجرای UNSCR 1540 هستند. بسیاری از کارشناسان منطقه شرق میانه و شمال افریقا با این فعالیت‌ها و ابتکارات منطقوی همکاری می‌کنند. این ابتکارات، با گرد هم آوردن سکتورهای مرتبط، زمینه ایجاد شبکه‌های ملی و منطقوی کارشناسان برای تضمین ایجاد ارتباطات کاربردی در مسیر جلوگیری از رویدادهای بیالوژیک را فراهم می‌کنند.
کارشناسان شرق میانه و شمال افریقا، با تبادل معلومات و تجربیات به‌دست‌آمده از این ابتکارات و شبکه‌ها، می‌توانند به سیاست‌گذاران ملی خود مشاوره بدهند. این شبکه‌ها همچنان محدودیت‌های سیاسی را با ایجاد ارتباطات متداوم برطرف می‌کنند. چنین ابتکاراتی می‌تواند نقش مهمی در شناسایی میکانیزم‌های پیشبرد منافع همه کشورهای ذینفع داشته باشد.
در منطقه‌ای با محدودیت‌های سیاسی حساس و متعدد، عناصر کلیدی زمینه‌ساز کارآمدی شبکه‌ها عبارت‌اند از جلسات رو-در-رو، ورکشاپ‌‌ها، نشست‌ها و دوره‌های تعلیمی. ابتکارات و فعالیت‌های مرتبط در شرق میانه و شمال افریقا امکان شناخت بهتر مفاهیم تهدید و ایجاد ارتباط بین کارشناسان امنیتی، مسئولین و شخصیت‌های اکادمیک را فراهم نموده و در جایگاه لابراتواری برای اندیشه‌های نو قرار گرفته است.
البته، برای حفظ فعالیت‌های ضد «مواد کیمیاوی، بیالوژیک، رادیولوژیک و هسته‌ای» در منطقه شرق میانه و شمال افریقا -مانند تعلیم، انکشاف پالیسی و ظرفیت‌سازی- وجود منبع بودیجه پایدار برای ارتقای سطح ظرفیت اجرایی شبکه‌های منطقوی و مستفید ساختن آن‌ها از توان فعالیت به‌عنوان تسهیلگران اقدامات امنیتی، ازجمله UNSCR 1540، ضروری است.
به ویژه تأمین بودیجه توسط بنیادهای خصوصی برای تقویت مالکیت منطقوی و مبارزه با این تصور که این روند توسط حکومت‌های خارج از منطقه رهبری می‌شود، اهمیت خاصی دارد.
فعالیت‌های پایدار و موثر بیوسفتی (زیست‌ایمنی) و بیوسکیوریتی که به کمک بودیجه و تخصص سنجیده در منطقه شرق میانه و شمال افریقا طراحی و اجرا شده است، امکان تقویت امنیت و وحدت منطقوی و بین‌المللی را فراهم خواهد کرد.
نظرات بسته شده است.