پلان‌های مشترک قزاقستان و ایالات متحده در قسمت سلاح‌های کشتار جمعی باعث پاکسازی ضایعات هسته‌ای و بیالوژیک شده است
آژانس کاهش تهدیدات دفاعی ایالات متحده
بعداز فروپاشی اتحاد شوروی در سال 1991 و خروج سریع روسیه از منطقه، دولت جدید قزاقستان با چالش‌های کلانی در قسمت مدیریت بازیافت زیست‌محیطی، بسته شدن مراکز خطرناک تولید سلاح‌های کشتار جمعی و مشکلات صحی مرتبط با جمعیتی که 40 سال در معرض فعالیت‌های نگهداری و تست سلاح‌های کشتار جمعی قرار داشتند، روبرو شد.
قزاقستان، با شناسایی سریع گستره این مشکلات، از ایالات متحده و جامعه بین‌المللی درخواست کمک کرد. در مدت بیش از 30 سال مشارکت و همکاری، قزاقستان ابتدا اقدام به عقد قراردادهای بین‌المللی عدم گسترش کرد و به یکی از پیشگامان این حوزه تبدیل شد که این جایگاه را الی امروز حفظ نموده است.
این پیشگامی باعث شد که ربیکا هیرسمن، مدیر «اداره مقابله با تهدیدات دفاعی ایالات متحده» (DTRA)، و کینگستن ریف، معین وزیر دفاع در امور مقابله با تهدیدات و کنترول تسلیحات، در اوایل نومبر 2023 عازم قزاقستان شوند و ضمن دیدار با مقامات این کشور در مراسم بزرگداشت 30 سال همکاری این دو کشور در عرصه عدم گسترش اشتراک نمودند.
این سفر شامل گفتگوی مسئولین امریکایی با وزیران صحت، زراعت، انرژی و نیز مسئولین گارد ملی و مرکز ملی هسته‌ای (NNC) قزاقستان و قدردانی از کوشش‌‌های این کشور درقسمت رسیدن به جایگاه بین‌المللی در حوزه عدم‌گسترش، بود.
هیرسمن یادداشت تفاهم جدیدی با مسئولین گارد ملی و NNC امضا نمود تا اهداف و انتظارات مشترک درقسمت تداوم همکاری امنیتی هسته‌ای در چارچوب «قرارداد چتر ایالات متحده-قزاقستان» رسمیت یابد.
STANISLAV FILIPPOV/آژانس خبری فرانسه/تصاویر گتی
مشکل پسماندهای هسته‌ای
قزاقستان، قبل از اعلان استقلال در سال 1991، بخش اعظمی از قوای هسته‌ای و سنتی استراتیژیک اتحاد شوروی را در خود جای داده بود. از اواخر دهه 40 میلادی، شوروی حداقل 456 مورد آزمایش و ارزیابی هسته‌ای در مرکز آزمایش هسته‌ای سمی‌پلاتینسک در قزاقستان اجرا نموده بود.
ضمن این تاسیسات، یک کارخانه تولید سلاح‌های کیمیاوی در پاولودار و کارخانه‌های سلاح‌های بیالوژیک و تاسیساتی در استپنوگورسک و آلماتی قزاقستان باقی مانده بود.
تعدادی کارخانه و مرکز استخراج و پالایش مواد معدنی استراتیژیک و تولید سلاح‌های سنتی نیز در قزاقستان وجود داشت. مخفی بودن اقدامات شوروی باعث شده بود که تعداد بسیار کمی از مسئولین دولتی قزاقستان از گستردگی این تاسیسات سلاح‌های کشتار جمعی نظامی-صنعتی، مراکز آزمایش قوای نظامی و تنوع سلاح‌ها باخبر باشند.
در سایه بیش از 40 سال اجرای آزمایش‌های هسته‌ای، نورسلطان نظربایف، رئیس‌جمهور وقت قزاقستان تازه-استقلالیافته، «پیمان کاهش تسلیحات استراتژیک» (START) و «پیمان عدم گسترش» (NPT) را امضا کرد و «اداره انرژی اتمی قزاقستان» را تاسیس کرد. این اداره جدید مسئول برقراری ارتباط با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی سازمان ملل و گروپ مفتشین و کارشناسان آن بود. منطقه سمی‌پالاتینسک حدود 1.3 ملیون نفر جمعیت داشت و حدود 30,000 تن از ساکنان آن بر اثر عواقب آزمایشات هسته‌ای انجام شده توسط شوروی صدمه دیده بودند. رئیس‌جمهور نظربایف برای مقابله با این بحران زیست‌محیطی و صحی از جامعه بین‌المللی کمک خواست.
نظربایف می‌دانست که تعطیلی مرکز سمی‌پلاتینسک به معنای تخریب تهداب‌های خطرناک آن و پایان دادن به آزمایشات و نیز احیای زمین‌های آلوده، بازیابی خاک و محیط‌زیست و کمک‌رسانی به مردم ساکن منطقه خواهد بود.
بعد از خروج سریع روسیه از این مرکز، دولت قزاقستان، با انتصاب ولادیمیر شکولنیک به‌عنوان رئیس اداره انرژی اتمی قزاقستان، به‌سرعت با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی سازمان ملل و وزارتخانه‌های انرژی و دفاع ایالات متحده ارتباط برقرار کرد و تعدادی از انجینران و فزیکدان‌های هسته‌ای امریکا را به قزاقستان دعوت کرد.
بسیاری از مناطق سمی‌پالاتینسک، ازجمله «مجموعه کوهستان دگلن» دچار مخاطرات زیست‌محیطی بودند. هم مردم و هم احشام منطقه در معرض تشعشعات ثانویه بودند. دولت قزاقستان برای مسدود ساختن 181 تونل آلوده در دگلن و رسیدگی به انبوه آلاینده‌های موجود در سمی‌پالاتینسک از وزارت دفاع ایالات متحده درخواست کمک کرد.
مساعی مشترک
وزارت دفاع ایالات متحده این درخواست را پذیرفت. طرح درخواستی از حمایت کانگرس ایالات متحده برخوردار بود و مصرف تخمینی، با توجه به ارزش طرح برای اقدامات جهانی عدم‌گسترش سلاح‌های کشتار جمعی، قابل توجیه بود. این طرح بخشی از استراتیژی امنیتی جدید ایالات متحده بود که به مساله کاهش آزمایشات سلاح‌های جدید کشتار جمعی و تکنالوژیهای مرتبط اهمیت می‌داد. وزیر دفاع ایالات متحده جواز اجرای این طرح را در اوایل 1995 صادر کرد و ولادیمیر اشکولنیک، وزیر وقت علوم و تکنالوژیهای جدید، قرارداد جدید «حذف زیربنا‌های سلاح‌های هسته‌ای» را امضا کرد.
مرکز ملی هسته‌ای قزاقستان مسئول اجرای همه جنبه‌های این طرح، بشمول آماده‌سازی تونل، ارزیابی علمی، تخریب با مواد انفجاری و انسداد تونل‌ها، بود. کارشناسان امریکایی وظیفه ارائه رهنمایی تخنیکی، کنترول کیفیت و صدور سرتفیکیت کار را به عهده داشتند.
کمی بعد، وزیر شکولینک پیشنهاد کرد که از «مجموعه کوهستان دگلن» برای آزمایش سیستم جدید تفتیش بین‌المللی استفاده شود. این سیستم، که در آن زمان جدیداً راه‌اندازی شده بود، شامل 321 استیشن تفتیش در کشورهای هم‌پیمان سراسر دنیا بود. در این استیشن‌‌ها اطلاعات لرزه‌نگاری، مادون‌صوت، هایدرواکوستیک و رادیونوکلئویید جمع‌آوری می‌شد و به 16 لابراتوار تحلیلی مجاز منتقل می‌شد.
نتیجه این آزمایشات نشان داد که از قزاقستان می‌توان به‌عنوان منطقه‌ای مناسب برای تفتیش‌های آینده آزمایشات هسته‌ای در منطقه استفاده کرد. سازندهای طبیعی و زمین‌شناختی شمال‌شرقی قزاقستان مقاومت چندانی در مقابل امواج لرزه‌ای ناشی از آزمایشات هسته‌ای ایجاد نمی‌کرد. بعداً، دانشمندان مرکز ملی هسته‌ای قزاقستان و رصدخانه هواشناسی Lamont-Dougherty پوهنتون کلمبیا طرح مشترکی را برای ایجاد هشت استیشن لرزه‌شناسی پهن‌باند اجرا نمودند تا امکان تفتیش، و شناسایی انفجارهای طبیعی، تجاری و هسته‌ای فراهم شود. این استیشن‌‌ها قرار بود به بخشی از سیستم تفتیش بین‌المللی تبدیل شود.
تهدید سلاح‌های بیالوژیک
اتحاد جماهیر شوروی دارای منظم‌ترین و قدرتمندترین پروگرام سلاح‌های بیالوژیک تهاجمی در دنیا بود. «مجموعه سلاح‌های بیالوژیک استپنوگورسک» در دهه 80 میلادی ساخته شد و به یکی از ده‌ها مرکز تحت نظر مسکو تبدیل شد. وایرس‌‌های سیاه‌زخم، تب خرگوش، طاعون، آبله، ماربورگ و دیگر پتوجن‌‌ها در مقیاس انبوه تولید می‌شد و به سلاح‌هایی که قرار بود شوروی، در صورت وقوع جنگ از آنها استفاده کند، منتقل می‌شد.
مجموعه استپنوگورسک شامل 25 تعمیر در مساحتی بیش از 2 کیلومتر مربع بود. یکی از استیشن‌‌ها به تولید انبوه ویروس سیاه‌زخم اختصاص داشت. این استیشن کاملاً مجهز قادر به تولید 300 تن ویروس سیاه‌زخم در فاصله زمانی10- ماهه بود.
فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی باعث شد که این مجموعه خطرناک به قزاقستان منتقل شود. بعد از حملات تروریستی 11 سپتمبر 2001 به ایالات متحده، جلوگیری از انتقال سلاح‌های بیالوژیک به کشورها یا گروپ‌‌های تروریستی دشمن به یکی از اهداف اصلی سیاست خارجی ایالات متحده تبدیل شد. دولت رئیس‌جمهور نظربایف از ایالات متحده و اتحادیه اروپا برای اجرای پروگرام‌های گروپی جدید در حوزه جلوگیری از تولید سلاح‌های بیالوژیک، کمک گرفت. یکی از نخستین طرحهای مشترک ایالات متحده-قزاقستان در «موسسه تحقیقات علمی زراعتی»، با نام فعلی «موسسه تحقیقات مشکلات مصونیت زیست‌شناختی»، یگانه موسسه مخصوص وایرس‌‌شناسی دامی این کشور جدیداً-استقلالیافته، اجرا شد.
پروفیسور سعیدیگابار مامادالیف، مدیر موسسه، پیشنهاد نمود که دولت قزاقستان اقدامات لازم را برای تقویت امنیت و مصونیت موزیم سویه‌های موسسه، در قالب طرح مشترک احتمالی با پروگرام «جلوگیری از تکثیر سلاح‌های بیالوژیک» ایالات‌متحده، انجام دهد. طرح اولیه در اپریل 2000 اجرا شد. در سه سال بعدی، دانشمندان موسسه زراعتی از موزیم و سویه‌های موسسه لیست‌برداری کردند، سیستم‌های امنیتی جدیدی طراحی و اجرا کردند، و پروگرام تعلیم مصونیت بیالوژیک برای کارمندان ترتیب دادند.
تا سال 2000، مرکز ضد طاعون قزاقستان در آلماتی تاسیس شده بود. این مرکز مجهز دارای 10 استیشن منطقوی و 17 استیشن میدانی با قابلیت تفتیش میزان شیوع طاعون در شهرها، قریه‌جات و در میان مالداران کوچی ساکن چراگاه‌های وسیع این کشور، بود. در قالب پروگرام «کاهش و مقابله با عوامل تهدیدآمیز»، مقامات امریکایی آماده کمک‌رسانی به قزاقستان درقسمت تقویت نوسازی سیستم صلح‌آمیز ضد طاعون، با استفاده از تجهیزات لابراتواری جدید، کمپیوتر‌ها و تجهیزات تشخیصی در استیشن‌‌های ساحوی دوردست، شدند.
در جریان سالهای 2004 و 2005، چهار لابراتوار و مرکز طبی دیگر در قزاقستان به پروگرام «تشخیص و مقابله با عامل تهدید» از «مقابله مشترک با تهدید» (CTR) پیوستند. دانشمندان قزاقستانی و کارشناسان بیالوژیک ایالات متحده و مدیران طرح به ارزیابی شرایط اجرای طرحهای جدید پرداختند. این طرحها با هدف نوسازی امکانات تشخیصی و کاهش ضرورت به نگهداری سویه‌های مضر خطرناک در استیشن‌‌های ساحوی دوردست و ایجاد شبکه‌ای از دانشمندان تعلیم‌دیده برای جلوگیری، شناسایی و مقابله با حملات تروریستی به‌وسیله سلاح‌های بیالوژیک، اجرا می‌شد.
قزاقستان به یکی از کشورهای پیشرو درقسمت همکاری با ایالات متحده در روند اجرای این پروگرام تبدیل شد. تا سال 2005، طرحهای همکاری مشابهی تعریف و در گرجستان و ازبیکستان اجرا شد. در فاصله زمانی 2005-2006، مذاکرات با آذربایجان و اوکراین باعث اجرای پلان‌های جدید جلوگیری از تکثیر سلاح‌های بیالوژیک، بر مبنای پلان‌های همکاری دوجانبه، شد.
یکی از برجسته‌ترین طرحهای این‌چنینی مساعی بود که پاکسازی جزیره وزروژدنیه در دریای آرال صورت گرفت. این منطقه بعد از استقلال ازبیکستان تحت کنترول این کشور بود. اتحاد شوروی بر اثر تحقیقاتی که در مورد طاعون کشنده پتوجن انجام داده بود، این منطقه را آلوده ساخته بود.
مساعی و منابع چشمگیری صرف پاکسازی و حفظ امنیت تاسیسات سلاح‌های کشتار جمعی باقی‌مانده از دوران اتحاد جماهیر شوروی شده است. طی 30 سال گذشته، دولت و مردم قزاقستان در پروسه تامین امنیت و بازسازی مراکز سابق سلاح‌های کشتار جمعی از جایگاه قربانی به جایگاه قهرمان ارتقا یافته‌اند. قزاقستان در قسمت اقدامات عدم‌گسترش سلاح‌های کشتار جمعی جزو کشورهای پیشگام محسوب می‌شود.
در جریان سفر مسئولین DTRA به قزاقستان در نومبر 2023، ریف، معاون وزیر دفاع ایالات متحده، به این دستاوردهای چشمگیر اشاره نمود.
او اظهار کرد: «کوشش‌‌های قزاقستان برای تقویت امنیت هسته‌ای و حفظ امنیت بیالوژیک دنیا باعث شده است که جهان به مکان امن‌تری تبدیل شود. در مرحله اول، دیدن نتایج همکاری ما و بررسی مسائل مهم مربوط به ادامه همکاری، باعث خوشحالی من شد.»
نظرات بسته شده است.