پروگرام های رفع افراط گرایی از افراط گرایان لازم ولی ناکافی است
کارکنان یونیپاث
نسخه ایده ال رفع افراط گرایی آن نسخه است که بلافاصله واقع شود. افراط گرای متعصب نور را میبیند ولی ترجیح میدهد که در تاریکی حرکت کند. در این نسخه، او از خشونت اطراف خود وحشت زده میشود و تصمیم میگیرد که هدف را رها کند. شوربختانه، واقعیت بسیار پیچیده تر است.
همان طور که افراد به دلایل فراوانی به گروه های افراط گرا میپیوندند، به دلایل پیچیده نیز این گروه ها را ترک میکنند. مشوق های اقتصادی، اقناع کلامی، سرخوردگی، مرگ رهبر کاریزماتیک یا ترس از ایمنی خانواده همگی ممکن است باعث بازگشت افراد از مسیر وحشت شود. و پس از این که فرد مسیر بازگشت را انتخاب میکند، کار اصلی آغاز میشود.
با این که یک پلان کلی برای رفع افراط گرایی وجود ندارد، دولت ها با بررسی روش های موثر گذشته میکوشند تا ستراتیژی هایی برای رفع افراط گرایی در کشور و بازگرداندن جنگجویان سرخورده از جنگ اعمال کنند. خاصتاً کشورهای شمال آفریقا با حادثه «بازگشتی های افراطی» درگیر هستند. این اصطلاح درباره افرادی که برای جنگ عازم عراق و سوریه شده بودند و پس از بازگشت به وطن، به دلایل گوناگون، افراط گرایی را ادامه میدهند به کار میرود. فقط در تونس، حدود 1,500 تا 3,000 نفر این کشور را برای ملحق شدن به داعش ترک کرده اند. بیشتر این افراد سرانجام به وطن باز میگردند.
نقطه شروع درک رفع افراط گرایی فهمیدن این موضوع است که رفع افراط گرایی لزوماً با تحول کلی همراه نیست. به نظر داکتر عمر عاشور، مسلکی رفع افراط گرایی که در مصر به دنیا آمده است و در پوهنتون اگزتر در بریتانیا تدریس میکند، عامل اصلی رفع افراط گرایی آن است که فرد دیگر خشونت را ابزاری برای دستیابی به هدف تلقی نکند.
وی اظهار میکند: «این پروسه تحول از فعالیت مسلحانه به غیرمسلحانه است. یعنی استفاده از خشونت منحیث یک آله برای ایجاد تغییرات اجتماعی و سیاسی یک رفتار قدیمی شود». «آنها از این رفتار اجتناب میکنند و در ضمن برای غیر مشروع دانستن آن اقدام میکنند».
این بدان معنی نیست که نظر تروریست نسبت به جهان کاملا اصلاح شده بلکه تغییر میکند. عاشور اظهار میکند: «این تغییر در جهت اعتدال یا پذیرش عقاید دیگران نیست».
برخی محققان بین رفع افراط گرایی از فردی که از باورهای افراطی دست میکشد و ارزش های مردم سالاری و کثرت گرایی را میپذیرد و رفع افراط گرایی از فرد صرفاً «غیر درگیر» که گروه تروریستی را ترک و خشونت را انکار میکند، تفاوت قائل میشوند.
رشاد علی، عضو هیات علمی موسسه گفتگوی ستراتیژیک که در حوزه رفع افراط گرایی از جوانان در بریتانیا فعالیت میکند، اظهار کرد که توقف این پروسه در مرحله عدم مداخله، خطرناک است. یک پروگرام نیز باید برای رفع آیدیولوژی در نظر گرفته شود. در غیر این صورت، به گفته وی: «فقط آن را محصور میکنید و پرورش میدهید. شما باید سطحی از درگیر شدن را، حتی حداقل، تجربه کرده باشید تا بفهمید چه چیزی آنها را [به سمت افراط گرایی] میراند یا میکشد».
حوزه پروگرام ها
به اساس تحقیقات عاشور، سه نوع کلی پروگرام رفع افراط گرایی وجود دارد:
پروگرام های جامع، راه حل کلی هستند. که بشمول تغییر دادن آیدیولوژی تک تک افراط گرایان، تغییر دادن رفتار آنها و مختل کردن ساختمان گروه تروریستی است. اینها دشوارترین و گران ترین هستند ولی بالاترین مقدار موفقیت بلند-مدت را دارند.
پروگرام های اساسی برای تغییر دادن آیدیولوژی و رفتار افراد طراحی شده است و لزوماً به کل گروه مربوط نمیشود. که ممکن است قدرت و انرژی گروه را بگیرد ولی کدام تاثیر بالای ریشه مشکل ندارد.
پروگرام های واقع گرایانه در پی تغییر دادن آیدیولوژی فرد افراط گرا نیست بلکه فقط به تغییر دادن رفتار مربوط میشود. این بشمول وادار کردن فرد افراط گرا به گرفتن تصمیم حساب شده برای بهتر کردن کیفیت زندگی از طریق رها کردن رفتار افراطی و دستیابی به مزایای معین است.
در دنیای ایده ال ، همه پروگرام های رفع افراط گرایی باید جامع باشند. در عالم واقع، راه واقع گرایانه اغلب تنها گزینه موجود است. در زیر به برخی ستراتیژی های که در نقاط مختلف دنیا کاربرد داشته است اشاره میشود. به گفته مسلکی ها استفاده از ستراتیژی های هر چه بیشتر موضوع مهمی است زیرا هر ستراتیژی با فرد رفع افراط گرایی شده ای که مانعی در مسیر بازگشت به مسیرهای قبلی میبیند مقابله میکند.
مداخله عقاید دینی: به افراط گرایان اغلب نظرات مذهبی نادرست القا میشود. در واقع، بسیاری از جوانانی که برای فعالیت در گروه های افراطی اجیر میشوند قبل از ملحق شدن به این گروه ها با مذهب بیگانه بوده اند یا آشنایی اندکی با مذهب داشته اند. این واقعیت آنها را در معرض قبول کردن تعلیمات منحرف قرار میدهد.
پروگرام های رفع افراط گرایی متکی بر عالمان و امامان معتدل مسلمان است. این افراد باید دلیل نادرستی باور افراط گرایان را به صورت رو در رو برای آنها توضیح دهند. این اتفاق اغلب در محبس میافتد. به گفته علی، مداخله عقاید دینی وقتی موثر است که به فرد افراط گرا نشان دهد که آنچه از آن طرفداری میکند در واقع ناقض سنت اسلام است. علی میگوید، مثلاً، داعش از کتابی افراطی به نام مدیریت وحشیگری، که کشتار افراد بی دین -از جمله مسلمانان هم دین- را الزامی میداند، برای توجیه کشتارها استفاده میکند ولی عالمان مسلمان به راحتی میتوانند محتوای این کتاب را رد کنند.
علی به یونیپاث گفت: «شما به آنها نشان میدهید که آنها پیرو تعلیمات مذهبی درست نیستید». «این فرآیند درگیر شدن ماست. این یک قسم روش سقراطی برای زیر سوال بردن، نشان دادن و آشکار کردن عقاید نادرست در مقابل سعی برای قانع کردن آنها برای پیروی از تفکر درست است. وقتی آنها این پروسه را طی میکنند، سرانجام به تصمیم میرسند که به اساس آن یا همه چیز را فروپاشیده میبینند یا متوجه میشوند که به اندازه کافی درگیر آن شده اند و باید از آن دوری کنند».
برخی دولت ها، از جمله عربستان سعودی، که مدعی دستیابی به نرخ موفقیت حداقل 80 فیصد است، از مداخلات عقاید دینی متداول مستفید شده اند. دولت عربستان با تاسیس مرکز بزرگ به مساحت 76,000 متر مربع، افراد مظنون به افراط گرایی از ده ها کشور را میزبانی میکند. این پروگرام اصلاح مجرم، جامع است و شامل تداوی روان شناسی، تعلیمات مذهبی و زمینه سازی برای ادغام مجدد اجتماعی و بازگشت به خانواده است. این روش ممکن است کارآمد باشد ولی مصارف بالا دارد و ممکن است برای دولت هایی که امکانات ضعیف تر دارند و با افراط گرایان بیشتری درگیر هستند، مشکل ساز باشد.
دولت های دیگر برای اعظمی کردن موثریت روش کلان را در پیش گرفته اند. کشورها در حال تعطیل کردن مساجد افراط گرایان و پذیرفتن نقش فعال تر در زمینه تعلیم امامان معتدل هستند. مثلاً، مراکش در اوایل سال 2015 یک مرکز 20 میلیون دالری برای تربیت محققان و امامان مذهبی از سراسر دنیا تاسیس کرد.
برخی نیز در پی تقویت نقطه نظرات مثبت و مقابله با نقطه نظرات مروج نفرت هستند. تونس پس از رخ دادن دو حمله تروریستی در سال 2015 هشتاد باب از مساجد افراط گرایان را تعطیل کرد. برای رفع مشروعیت خشونت، چندین کشور از مساعی مربوط به نشر اطلاعیه های روحانیون درباره تقابل حملات خشونت آمیز با آموزه های اسلام حمایت کردند.
هدایت حسن، مدیر مرکز دیموکراسی و انکشاف در نایجریا، اظهار کرد که روحانیون و افرادی که از قبول تعالیم نظری بوکو حرام خودداری کردند جزو نخستین کسانی بودند که آماج حملات این گروه در شمال نایجریا قرار گرفتند. منحیث یک نقش موثر در پروگرام های دولتی میتوان به نشر پیام افرادی که در معرض تعالیم مذهبی نادرست افراط گرایان قرار گرفته اند اشاره کرد.
هدایت حسن اظهار کرد: «روحانیون بسیاری اقدام به تبلیغ علیه این فرقه ها کرده اند ولی چه کسانی این موضوع را میدانند؟ کست های صوتی، کست ویدیویی و کتاب های فراوانی در سراسر نایجریا وجود دارد که محتوای آنها تعالیم این فرقه [بوکو حرام] را زیر سوال میبرد». «روش نشر آنها از معضلات مقابل روی ماست».
مداخله روان شناسی: با این که جنگ مذهبی یک منشور است که افراط گرایان خشم خود را از طریق آن بروز میدهند، مذهب آن را تایید نمیکند. حسن حسن، روزنامه نگار سوری که با تعداد فراوانی از اعضای داعش مصاحبه کرده است میگوید که تمایل افراد به افراط گرایی شش دلیل دارد که تنها دو دلیل آن به مذهب مربوط میشود. عمده ترین دلایل تمایل افراد به افراط گرایی به دو دسته کلی تقسیم میشود: نخست، آنها خواستار احساس اهمیت هستند و دوم این که آنها خواهان تبعیت از رهبر دارای آیدیولوژی و هدف روشن هستند.
در مقابل، به گفته داکتر جان هورگان (John Horgan)، که با بیش از 150 تروریست سابق مصاحبه کرده است، عمده ترین دلیل خروج افراد افراط گرا از گروه های تروریستی، سرخوردگی است. این احساسات از نابرابری بین زندگی خیالی فرد افراط گرا و زندگی وحشیانه و زندگی منحرف درون گروه های تروریستی نشات میگیرد.
